β. Θεολογικά γράμματα
Επειδή δε η ορθόδοξος Εκκλησία ηναγκάζετο ν’ αμύνηται κατά των ενεργειών της λατινικής Εκκλησίας, ζητούσης επιμόνως να προσυλητεύση και εκλατινίσει τους Έλληνας , ουδόλως παράδοξον ότι το κύριον θέμα της Ελληνικής θεολογίας κατά τους μετά την άλωσιν χρόνους ήτο η αναίρεσις του παπισμού. Σχεδόν πάντες οι λόγιοι Έλληνες υπεστήριζον την ορθόδοξον Εκκλησίαν, γράψαντες κατά του παπισμού χωρίς όμως να παρατρέξωσιτα άλλα θρησκευτικά και θεολογικά ζητήματα. Είναι δε ο χαρακτήρ της Ελληνικής Θεολογικής Επιστήμης και γραμματείας των μετά την άλωσιν χρόνων συντηρητικός, συμφώνως προς τον καθόλου χαρακτήρα της ορθοδόξου ανατολικής Εκκλησίας, ήτις υπό τας δεινάς περιστάσεις των νέων χρόνων διετήρησεν έτι μάλλον αναλλοίωτον τον γνήσιον αυτής χαρακτήρα, ελάχιστα δε και ασήμαντα θεολογικά ζητήματα εχώρισαν τούς Έλληνας θεολόγους. Ουδέ ανεφάνησαν, εκτός ελαχίστων ετεροδιδασκαλιών, αιρέσεις και σχίσματα εν τη ορθοδόξω Εκκλησία. Αναγράφοντες δε τους διακριθέντας Έλληνας θεολόγους και συγγραφείς, πρώτους κατά τους αμέσους μετά την άλωσιν χρόνους συναντώμεν τον Γεννάδιον Σχολάριον,
πατριάρχη Κωνσταντινουπόελως, τον Ματθαίον Καμαριώτην, Μανουήλ Κορίνθιον, μέγαν ρήτορα της Εκκλησίας, είτα δε υπό το όνομα Μάξιμος πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, καί Μανουήλ τον μέγαν εκκλησιάρχην. Τούτων η συγγραφική θεολογική δράσις κυρίως έχει χαρακτήρα αντιρρητικόν στρεφομένη ειδικώτερον κατά της Φλωρεντινής συνόδου, καθ’ ης επί του πατριάρχουν Μαξίμου εν τέλει του αιώνος συνήλθεν εν Κωνσταντινουπόλει μεγάλη σύνοδος. Ομώνυμος του Πατριάρχου τούτου Έλλην Αγιορείτης μοναχός, ο Μάξιμος († 1566), ειργάσθη κατά τον επόμενον αιώνα εν Ρωσία, πολλά παθών εν αυτή, και συγγράψας ου μόνον κατά των Λατίνων, αλλά και κατά των προτεσταντών, κατά των Ιουδαίων και των Μουσουλμάνων. Ποικίλωτάτη υπήρξεν ωσαύτως εν τη Ανατολή η συγγραφική δράσις του μοναχού ΙΙαχωμίου Ρουσάνου, πρώτου παρ’ ημίν γράψαντος κατά Λουθήρου. Εκτός δε άλλων συγγραφέων του ις΄ αιώνος (Θεοφάνους Ελεαβούλκου Νοταρά, Δαμασκηνού Στουδίτου, Ζαχαρίου Σκορδυλίου Μαραφαρά), επί πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίου Β΄ ειργάσθησαν ικανοί Έλληνες θεολόγοι, εν οις διεκρίθησαν οι εκ Ναυπλίου Ιωάννης Ζυγομυλάς και ο υιός αυτού Θεοδόσιος, προς σύνταξιν των περιφήμων «Ἀποκρίσεων» του Ιερεμίου προς τους προτεστάντας. Τότε το πρώτον ήρξαντο εξεταζόμενα παρ’ ημίν τα θεολογικά ζητήματα εν αντιθέσει προς τον προτεσταντισμόν επί τη βάσει όμως της θεολογικής φιλολογίας των προηγουμένων αιώνων και της παραδόσεως. Αι «Ἀποκρίσεις» μνημείον σπουδαιότατον της θεολογικής φιλολογίας του Ις΄ αιώνος, διετύπωσαν γνησίως το ορθόδοξον φρόνημα.
Ταυτοχρόνως όμως διεξήγετο μεν εν τη Δύσει ο μεταξύ των Λατίνων και προτεσταντών αγών, μορφούντο δ’ εν ταις σχολαίς της Δύσεως Έλληνες θεολόγοι. Μεταξύ τούτων διεκρίθησαν εν τέλει του Ιστ΄ αιώνος ο Αλεξανδρείας Μελέτιος Πηγάς, ο Επίσκοπος Κυθήρων Μάξιμος Μαργούνιος († 1602) και ο Φιλαδελφείας Γαβριήλ Σεβήρος († 1616). Επί τούτων είναι προφανής η επίδρασις της λατινικής θεολογίας, δι’ ης εισήλθον εις την ελληνικήν θεολογίαν νέοι όροι. Κατά της διδασκαλίας της λατινικής Εκκλησίας αντεπεξήλθεν ο Ναθαναήλ Χύχας, ως και μαθητής και αρχιδιάκονος του Μελετίου Πηγά Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, διδάξας αλλαχού και εν Ιωαννίνοις. Ο Αρσένιος επίσκοπος Ελασσόνος, εν Ρωσία εργασθείς ησχολήθη και περί την χρονογραφίαν. ΙΙολύκροτον χρονογραφικόν έργο του Ιστ΄ αιώνος, συντεθέν από της εποχής ταύτης. ανακριβώς απεδόθη εις τον ανύπαρκτον Δωρόθεον Μονεμβασίας ή τον λίαν γνωστόν Ιερόθεον Μονεμβασίας τον συνοδεύσαντα εις Ρωσίαν τον πατριάρχην Ιερεμίαν Β΄. Κυρίως συντάκτης του εν λόγω χρονογραφικού έργου υπήρξεν ο Μανουήλ Μαλαξός, διδάξας εν Κωνσταντινουπόλει και συγγράψας και πολλά άλλα έργα.
Κατά τον Ιζ΄ αιώνα μορφούται νέα θεολογική τάσις περι τον Κύριλλον Λούκαριν, ήτις τείνει ν’ αποκρούση πάσαν επίδρασιν της λατινικής θεολογίας, ζητούσα την ελευθέραν ανάπτυξιν της ελληνικής ορθοδόξου εθολογίας. Την τάσιν ταύτην εξεδήλωσεν ο Αθηναίος διδάσκαλος Θεόφιλος Κορυδαλλεύς. Ο Κύριλλος Λούκαρις κατά Λατίνων ειδικώτερον γράψας προς υποστήριξιν της Εκκλησίας δι’ ουδενός τρόπου εφάνη αποδεχθείς την επ’ ονόματι αυτού δημοσιευθείσαν καλβινικήν «Ὁμολογίαν», ούτε οι συνεργάται αυτού πατριάρχαι Ιεροσολύμων Θεοφάνης και Αλεξανδρείας Γεράσιμος Σπαρταλιώτης. Ο Γεράσιμος μάλιστα και διήλεγξε τον προτεσταντισμόν δια τας αρχάς αυτού ως ο Θεοφάνης έπραξε δια τον παπισμόν. Το φρόνημα της Ορθοδόξου Εκκλησία εξεδήλωσεν έτερος Αλεξανδρείας, ο εκ Βεροίας Μητροφάνης Κριτόπουλος (†1639). Πάντως αγαθή υπήρξεν και η πρόθεσις και του το πρώτον τότε μεταφράσαντος την Αγίαν Γραφήν εις απλοελληνικήν γλώσσαν Μαξίμου Καλλιπολίτου. Ο εκ Χίου Γεώργιος Κορέσιος († 1641) καίτοι διετέλεσεν υπό την επίδρασιν της λατινικής θεολογίας, υπεστήριξεν δια των συγγραφών του τας Ορθοδόξους γνώμας επί πολλών ζητημάτων, γράψας και κατά του προτεσταντισμού . Βαθυτέρα υπήρξεν η επίδρασις επί τον εν Κρήτης Μελέτιον Συρίγον († 1664), όστις εστράφη μάλλον κατά τού προτεσταντισμού, χρησιμοποιήσας τα κατ’ αυτού έτοιμα όπλα τβν Λατίνων θεολόγων. Συμμετέσχε δε και της διατυπώσεως της «Ὁμολογίας» του Μογίλα, ης το αρχικόν κείμενον υπήρξε λατινικόν. Αντιθέτως ο Ζαχαρίας Γεργανός συνέγραψεν υπό προτεσταντικάς επιδράσεις.
Σειρά Ελλήνων μαθητών του υπό του πάπα Γρηγορίου Ιγ΄ ιδρυθέντος Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου εν Ρώμη, ων κορυφαίοι ο Κερκυραίος Πέτρος Αρκάδιος (†1634) και ο Χίος Λέων Αλλάτιος († 1669), μετά φανατισμού υπερημύνθησαν της λατινικής Εκκλησίας, αντιθέτως δε συνέγραψαν κατ’ αυτής οι σύγχρονοι Νικόλαος Κεραμεύς († 1672) , Ιερεμίας Κακαβέλας († μετά το 1698), Βησσαρίων Μακρής († 1699) και ο μαθητής του Θεοφίλου Κορυδαλλέως πατριάρχης Ιεροσολύμων Νεκτάριος († 1680). Υπέρτερος πάντων τούτων υπήρξεν ο διάδοχος του Νεκταρίου Δοσίθεος, μεγάλη και εξέχουσα εκ πάσης απόψεως εκκλησιαστική φυσιογνωμία. Ο Δοσίθεος εστερείτο μεν πρωτοτυπίας, διετέλεσε δε υπό την ισχυράν επίδρασιν του Μελετίου Συρίγου, αλλά ηδυνήθη και πολλά να συγγράψει και πολλά να δημοσιεύσει, ιδρύσας και τυπογραφείον εν Ιασίω. Αντίθετος προς τον Δοσίθεον υπήρξεν ο μαθητής του Θεοφίλου Κορυδαλλέως και διάδοχος αυτού εν τη πατριαρχική ακαδημία μέγας λογοθέτης της Μ. Εκκλησίας, Ιωάννης Καρυοφύλλης († 1690), όστις, αποκρούων τον λατινικόν όρον «μετουσίωσις», εξελήφθη ως αιρετικός και κατεδίκασθη εν τη εν Κωνσταντινουπόλει συνόδω του 1691. Εις την καταδίκην ταύτην συνετέλεσε και ο μέγας διερμηνευτής της Υψηλής Πύλης, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, († 1709), όστις διεκρίθη και ως θεολόγος μετά τον επίσης ως θεολόγον διακριθέντα προκάτοχον αυτού αυτού Παναγιώτην Νικούσιον († 1673). Ταυτοχρόνως εις των πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως ανεδεικνύετο ως λόγιος και συγγραφεύς ο Καλλίνικος Ακαρνάν († 1702). Τον Ιζ΄ αιώνα επεσφράγισαν και εισήλθον εις τον Ιη΄ αιώνα μεγάλα σεμνώματα της νέας ελληνικής θεολογίας, ο Σεβαστός Κυμηνίτης († 1702), δογματικός θεολόγος, ο Ηλίας Μηνιάτης, ρήτωρ γλαφυρώτατος και θεολόγος αντιρρητικός, ο Μελέτιος Αθηνών, εκκλησιαστικός ιστορικός, ο Αθανάσιος Κομνηνός Υψηλάντης χρονογράφος, και οι δευτερεύοντες συγγραφείς και θεολόγοι Φραγκίσκος Σκούφος, ’γγελος Βενιζέλος, Νεκτάριος Ζαμπέλιος και άλλοι. Μεσούντος του αιώνος διακρίνεται ως εκκλησιαστικός ρήτωρ και συγγραφεύς ο ιδρυτής της εν Πάτμω ακαδημίας Μακάριος Καλογεράς και ο μαθητής αυτού Ιάκωβος Πάτμιος, μεταλαμπαδεύσας την ελληνικήν παιδείαν εις Συρίαν και Παλαιστίνην, οι εκ Κεφαλληνίας αδελφοί Λειχούδαι Ιωάννης († 1717) και Σωφρόνιος († 1730), εν Μόσχα εργαζόμενοι και διδάσκοντες, και ο Ιωάννης Κομνηνός († 1719) εν Βουκουρεστίω. Περί θεολογικάς συγγραφάς ησχολήθησαν ο ηγεμών Μολδαβίας Νικόλαος Μαυροκορδάτος († 1730) και ο πατριάρχης Αντιοχείας Αθανάσιος († 1728) και ο ανώτερος πάντων των συγχρόνων αυτού Χρύσανθος Νοταράς, πατριάρχης Ιεροσολύμων. Ο διδάσκαλος τούτου Νικόλαος Παπαδόπουλος Κομνηνός († 1740), καθηγητής του εν ΙΙαταβίω πανεπιστημίου, αφιέρωσε την συγγραφικήν του δράσιν υπέρ της λατινικής Εκκλησίας, ης ήτο οπαδός. ’λλοι σύγχρονοι αυτού ο Αναστάσιος Γόρδιος († 1729) ιερομόναχος εξ Αγράφων, μαθητεύσας εν Αθήναις και πολλαχού της Ελλάδος εργασθείς, ο διαπρεπής διδάσκαλος της Κρήτης και Χίου Διαμαντής Ρύσιος († 1747 ), ο διδάσκαλος της Κεφαλληνίας Βικέντιος Δαμωδός († 1752) και ιδία ο Χίος Ευστράτιος Αργέντης († 1750), εν Αιγύπτω εργασθείς, συνέγραψαν κατά Λατίνων. Πολυγραφώτατοι ανεδείχθησαν ο Ζακύνθιος Ιωάννης Κοντονής († 1761) και ο εκ της νήσου Σκοπέλου Καισάριος Δαπόντε († 1759). Ο δε Κερκυραίος αρχιμανδρίτης Σπυρίδων Μήλιας, πρώτος και μόνος παρ’ ημίν, μέχρι τούδε, εξέδωκε το 1761 τα πρακτικά των Συνόδων. Ο Αθηναίος διδάσκαλος Κύπρου και είτα πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ († 1771) υπήρξε και συγγραφεύς δόκιμος και προστάτης της παιδείας. Ο εκ Πατρών Αγιορείτης μοναχός Νεόφυτος Καυσικαλυβίτης († 1780), πρώτος διδάσκαλος της Αθωνιάδος ακαδημίας υπήρξε και συγγραφεύς γονιμώτατος. Ο Ζακύνθιος Γεώργιος Βενδότης εδημοσίευε τω 1783-1784 εν Βιέννη την τρίτομον «Ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν» του Μελετίου Αθηνών, τω δε 1795 προσέθετεν ιδίαν ιστορικήν συγγραφήν ως τέταρτον τόμο, μεγίστης αξίας. Ο Κορίνθου Μακάριος Νοταράς († 1805), επίσημος γενόμενος δια την αγιότητα τού βίου του εξέδωκε τύποις πολλά συγγράμματα υπέρ του λαού, ίδια ή άλλων συγγραφέων, εν οις και την «Κατήχησιν» του Πάτωνος Μόσχας. Ο Μακάριος υπεστήριξε την συνεχή μετάληψιν των αχράντων Μυστηρίων, περί της οποίας διεξήγοντο ζωηραί συζητήσεις. Αλλά κορυφαίοι των Ελλήνων θεολόγων της εποχής εκείνης ανεδείχθησαν οι εκ Κερκύρας Νικηφόρος Θεοτόκης († 1800) και Ευγένιος Βούλγαρις († 1806), ο μεν μάλλον πρακτικά υπέρ του λαού και αντιρρητικά κατά Λατίνων συγγράψας έργα, ο δε μάλλον θεωρητικά και κατ’ εξοχήν θεολογικά, μετ’ εκτάκτου πολυμαθείας και δραστηριότητος ηγηθέντες τότε πνευματικής των Ελλήνων κινήσεως. Λόγιοι μοναχοί ως ο εκ Δημητσάνης Αγάπιος (Ασημάκης). Λεονάρδος († 1813) και ο εκ Νάξου Νικόδημος Αγιορείτης († 1300) εξέδωκαν συλλογές των ιερών κανόνων, ο δε δεύτερος και το «Πηδάλιον», εκτός άλλων πολυαρίθμων συγγραμμάτων, ωσαύτως και ο εξ Ίμβρου Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός. Ο εκ Φουρνά των Αγράφων Σέργιος Μακραίος († 1819) εκτός άλλων κατέλιπε σύγγραμμα μεγάλης σπουδαιότητος, την «Ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν». Μαθητής του Βουλγάρεωςεν τη Αθωνιάδι ακαδημία υπήρξε, προς τοις άλλοις, και ο Αθανάσιος Πάριος († 1812) διδάξας εν Χίω και αλλαχού και συγγράψας πλείστα και ωφελιμότατα θεολογικά και εκκλησιαστικά συγγράμματα. ΙΙερί την συγγραφήν τοιούτων συγγραμμάτων ησχολήθη και ο αναμορφωτής της Ελληνικής παιδείας Αδαμάντιος Κοραής († 1832) αλλά επιζητήσας και την της Εκκλησίας αναμόρφωσιν προεκάλεσε παρεξηγήσεις τινάς
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου